لە بەرنامەی ئەنالیزی ستێرک تیڤی دکتۆر سەلام عەبدولکەریم  مامۆستای زانکۆی سلێمانی و پ.دکتۆر عەباسی وەلی مامۆستای زانکۆی بوغازجی ئەسەمبول  بەشداریان کرد لەسەر پرۆسەی سیاسی لە باکوری کوردستان و تورکیا و قۆناغی دوای هەلبژاردن

نەجیبە قەرەداغی : داخۆ توند و تیژیەکی کە ئاکەپە بەرێوەبەری برد لە نێوان دوو هەلبژاردن دا کاریگەری خۆی لەسەر ئەنجامەنی هەلبژاردەکانی یەکی نۆڤەمبەر کرد ؟

د.سەلام عەبدلکەریم : بێ گومان کاریگەری گەورەشی کردووە، لە هەلبژاردنی حوزەیران بەدەست نەهێنانی کورسی و ئەنجامی یەکلاکەرەوە بۆ پێکهێنانی حکومەتی یەکلایەنە لە لایەن ئاکپارتیەوە بۆ هۆکاری سەرەکی بوو بۆ ئەوەی کە لە رێی ئەو رێ و شوێنە دەستوریانەوە بۆ ئەنجامدانی هەلبژاردنی پێشوەخت جارێکی تر کە ئاکەپە دوا هەوڵی خۆی بدات ئێمە تێبینی ئەوەمان کرد و بەرچاومان کەوت لە لە مراوەغەکردن بۆ پێکنەهێنانی حکومەت ئیتلافی لەگەل پارتەکانی تر براوە کە هەدەپە ، مەهەپە و جەهەپە بوون ئاماژەیەکی ڕوون بۆ ئەوەی کە ئاکەپە خۆی یەکلابکاتەوە، هەر لە سەرەتای ئەنجامەکانی هەلبژاردنەوە ئاکەپە ئاماژەیەکی ڕوون هەبوو کە خۆی بۆ هەلبژادنێکی تر ئامادە دەکات ، سەرانی ئاکەپەئیشارەتی ئەوەیان دا کە هەلبژارندی پێشوەختە ئەگەرێکی نزیکە بێ گومان بە نسیبەت سنوردار کردنی دەنگی هەدەپە ئاکەپە ڕێ و شوێنی زۆر توندی سەربازی و ئەمنی لە باکوری کوردستان گرتەبەر ، گەمارۆدانی شاری جزیرە ، ئەنجامدانی تەقینەوە و رێخۆشکردن و خۆ غافلکردن لە هاتنە ناوەوەی تیرۆریستانی داعش بۆ ئەنجامدانی کردەوەی تیرۆریستی دژ بە کۆبونەوە جەماوەریەکانی پارتی دیموکراتی گەلان تا دواجار تەقینەوەی شار ی ئەنکەرە ئاماژە بوون بۆ ئەوەی کە رێ و شوێنی توندی حکومەتی تورکیا لە ژێر سەرپەرشتی پارتی داد و گەشەپێدان ئاماژە بوون بۆ ئەوەی کە لە رێی ترس و تۆقاندن ، گەمارۆدان  وترساندنی دەنگدەری کورد و نانەوەی دووربەرەکی و کێشەی کۆمەلایەتی هەمووی ئاماژە بۆ ئەوانەی کە پارتی دادوگەشەپێدان دەیەوێ جارێکی تر دەنگدەکانی پارتی دیموکراتی گەلان لە ناوچە کوردیەکان سنوردار بکات، ئەو یەکێکە لە هۆکارە سەرەکیەکانی کەمبونەوەی دەنگەکانی پارتی دیموکراتی گەلان لەپاڵ هۆکارەکانی تر و گرتنە بەری ئەو رێ وشوێنە ئەمەنی و سەربازیانە، دەبێ ئاماژە بەوە بدەین کە پێشتر ئاکەپە بڕوای بە چارەسەری پرسی کورد نەبووە دەتوانین لە سێ قۆناغی سەرەکی دا دیاریان بکەین: بۆ یەکەمین جار لە  مانگی ئابی ٢٠٠٥ ئەرۆدغان بۆ یەکەمین جار جیاواز لە ئەزموەکانی رابردوو دانی بە کێشەی کورد دا نا و داوای لێبوردنی کرد، ئەمە قۆناغیک بوو کە لای کۆمەلگەی کوردی و پارتە سیاسیەکانی باکوری کوردستان جێگەی ئومێد بوو ، خەڵکانی ئازادیخواز لە سەرانسەری تورکیا بڕوایان وابوو کە ئەمە سەرەتای چارەسەری پرسی کوردە لەڕوانگەی نەتەوەیی و لە ڕوانگەی ناسنامەوە

پرسیار: پێتان وانیە کە بزوتنەوەی کوردیش دەکرا ووردتر لەو قۆناغەدا مامەلەی بکردایە و ئەو چاوەرانیەی نەبوومایە لە ئاکەپە بۆ چارەسەری ؟

د.سەلام عەبدلکەریم : بەڵام بێ گومان من  لە کاتی خۆی دا لە راگەیاندنی پاکێچەکانی چارەسەری کە یەکەم جا " کرانەوەی کوردی" و دواتر بە کردنی ڕەخنە گەورە لە لایەن جەهەپە و مەهەپەوە لە ئەردۆغان چارەسەریەکە گۆڕا بۆ " چارەسەری دیموکراتی" ئەوانەش دەکری شیبکرێتەوە و هەریەکە واتای خۆی هەیە. تێبینیمکرد لەیەکێ لە خالە لاوازەکانی ئەو پرۆسەیە ئەوە بوو کە چاودێر نەبوو و لایەنی سێیەم نەبوو ، بوونی دانوسانەکان لە نێوان دەسەلاتدارانی تورکیا و نوێنەرانی کورد و بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد بە نەبونی لایەنی سێیەم ئەو مەترسیەی تێبینی دەکرا کە لەم کۆتاییە بە کردەوە خۆمان بەرچاومان کەوت، پارتی داد و گەشەپێدان دەستبەرداری هیچ کامێک لەو پاکێج و پرۆژانەی جێبەجێ نەکرد کە دیاری کرابوو سەبارەت بە چارەسەری پرسی کورد، دەبوو لایەنێک سییەم دەولەتێکی زلهێز یان رێکخراوێکی جیهانی لەو نێوانە بوایە وەک چاودێر بۆ بەشدداری لە پرۆسەی گفتوگۆکان خالێکی تر دوای ٢٠٠٥ بە دواوە وەک جەنگیز چاندار رۆژنامەوانی بەناوبەبانگی تورک کە خۆی لە کتێبی "شەمەندەفەری میزپۆتانیا " ئاماژەی پێدەدات لەگەشتێکیان لە ٢٥ مانگی دەی ٢٠٠٥ کاتێ بە فرۆکە لە لەندەنەوە بۆ ئەنکەرە دەگەرێنەوە وردەکاری هەنگاوەکانی پاشەکشەی ئاکپارتی وئەرۆدغانی خستۆتە ڕوو لەسەر چارەسەری کێشەی کورد ، ئەو ئاماژە بەوە دەکات کە لە دوای وتەکانی ئەردۆغان لە دیاربەکر لەو کاتەوە تا ئەم ساتەش بەشێکی زۆری دەسەلاتدارانی تورکیا دەیانەوێ کە بزوتنەوەی رزگاری گەلی کورد لە ژێر کاریگەری پەکەکە و قەندیل بێننە دەرەوە ئەمە هۆکارێک بووە بۆ ئەوەی کە تا ئێستا نەگاتە ئەنجام لەوێ و دووپاتی دەکەمەوە کە هیچ پرۆژەیەکی چارەسەری ئەنجامی نابێ لە لایەن دەسەلاتدارانەوە لە تورکیا بەئێستا بە داهاتووشەوە ئەگەر بیانەوێ بزونەوەی کورد و هەدەپە لە ژێر کاریگەری قەدیل دەربێنن، چونکە ئەو دەنگانەی لە پێشوو و ئێستا  بە دەستهاتوون دەنگی قەندیلن دەنگی بزوتنەوەی کوردین بە رێبەرایەتی پارتی کرێکارانی کوردستان ، وەک چاندار ئاماژەی پێدەکات ساڵی ٢٠٠٩ کە قۆناغی دووەمە هیچ هەنگاوێک لە لایەن ئاکپارتی و ئەرۆدغانەوە بەدی نەکراوە ، کێشەی سەرەکی دەسەلاتدارانی تورکیا ئەوەیە کە هیچ کامێک لە دەسەلاتدارانی نەیانتوانیوە ناونیشانێک دانێن بۆ ئەو کێشەیەی کە کێشەی ناسنامە و کێشەی نەتەوەیی ئینسانی کوردە لە باکوری کوردستان

نەجیبە قەرەداغی : دەستپێکردنەوەی قۆناغی توند و تیژی لە سەروبەندی هەلبژاردن ئەوەی کە ئەمرۆش لە فارقین ڕوودەدات ئیشارەتی چیە ؟ داخۆ ئیشارەتی حەوالە کردنەوەی پرسی کورد بە ئەرتەش؟

پ.دکتۆر عەباسی وەلی: بە باوەڕی ئەو دۆخەی ئێستا هاتۆتە پێشەوە دۆخی تایبەتی دوای هەلبژاردنە و ئەو ناکۆکیانەیە کە لە دەورانی هەڵبژاردن دا هاتۆتە ئاراوە ، دەبێ ئینتیزار هەبێ کە دوای مودەتێکی تر مەیدانێکی نوێ بکرێتەوە بەلام ئەگەر ئەو دۆخەکە بەردەوام بێ ئەوە رێگایەک بۆ چارەسەری ، بۆ ئاشتی و بۆ موزاکەرە نامێنێ، من وا بیردەکەمەوە کە هەردوولا هەم حکومەتی  تورکیا و هەم پارتی کرێکارانی کوردستان لەم دۆخەکە ئیرادەی یەکتر تاقی دەکەنەوە ، ئەنجامی ئەوەی کە دەبێ بەو جێیەی بگات کە دەبێ مەیدانێکی تازە بکرێتەوە ئەما سنوری ئەو مەیدانە چەند دەبێ ،  ئایا وەک پێشتر دەبێ یان دۆخێکی تازە دێتە پێشەوە جارێ دیار نیە بەلام بە باوەڕی  ئێستا زۆر زووە لەسەر ئەو دۆخەی کە ئێستا و لەم حەوت رۆژەی هاتۆتە پێشێ لە سەر ئەنجامی لەسەر موزاکەرات و پرۆسەی  ئاشتی بڕیار بدەن. ئەو هێزانە ئێستا ئیرادە و توانایی یەکتری هەروەها ئیرادە بۆ دانیشتن و قسەر کردن یان ئیرادە بۆ بەردەوامبون لەسەر شەڕکردن لە یەکتردا تاقی دەکەنەوە ، ئەوە ئاساییە لە سیاسەت دا کە پاش وەزعێکی قەیران کاتێ هێزەکان لەگەڵ یەکتر ڕووبەڕوو دەبن ، یەکسەر ڕوو لە ئاشتی ناکەن من ئێستا باوەڕم بەوە هەیە ئەگەر لە لایەنی حکومەتەوە ئەگەر ئیرادەیەک ببێ و لە چوارچێوەیەکی تازەدا نیشان بدرێ ئیحتمالی زۆر هەیە لە ماوەی چەند هەفتەی دیکەدا گۆڕانکاریەک لەو دۆخەکەدا ببینین.

پرسیار : لەسەربەندی بەرخودانی کۆبانێ ، لە کاتی هێرشی داعش بۆ سەر کۆبانێ، لە گەرمەی دانوسانەکانی نێوان شاندی دەولەت و بەریز ئۆجالان دا، بەریز ئۆجالان دەیگوت پرۆسەی  ئاشتی پەیوەستە بە کۆبانێوە ، لەبەرامبەر ئەوەدا ئەرۆدغان دەیگوت " کۆبانێ ها دەکەوێ و ها کەوتووە" پرۆسەی سیاسی لە دوای قۆناغی هەلبژاردنەوە پەیوەستە بە چیە ؟ چ کاریگەری لە سەر دەکات ؟

پ.دکتۆر عەباسی وەلی: تەنیا کۆبانێ نا ، ئەو دۆخەی لە رۆژئاوا هەیە کاریگەری هەبووە ، کاریگەری دەبێ لە ئەگەری پەیوەندی نێوان حکومەتی تورکیا ، هێزەکانی کوردی بە تایبەتی پارتی کرێکارانی کوردستان ، بەلام من باوەڕم بەوەیە لە هەمان کات دا کە دەبێ مەسەلەی ڕۆژئاوا بەرچاوبگیرێ، گەر بە سیاسەتی حکومەتی تورکیا لە رۆژئاوا لەبەرچاو بگیرێ هەڵەیەکی گەورە دەبێ  ، بە باوەڕی من ئەو دۆخە فیعلیەی لە تورکیا و پرۆسەی ئەگەری دووبارەبوونەوەی دانوسان لێ ببەسترێتەوە و ئەو دوانە پێکەوە ئیرتیباتیان یەکجار زۆرە ، لە یەک نزیکن و  پەیوەندیان پێکەوە هەیە بەلام ئەوانە تابعی هێز و موحاسەباتێکی جیاوازن ، ئێستا لە سوریا چەندین هێز لە دۆخی سوریادا تەدەخول دەکەن ، ڕوسیایە ، ئێرانە ، تورکیایە ، قەتەرە، عەرەبستانی سعودیەیە و ئەمەریکایە، هەندێک لە هێزەکانی ئەوروپایی وەک فەرەنسا ، لەوانەیە بەم زوانەش ئینگلیزیش بێ ، ئەوە بەو واتایە دێت کە مەیدانی سیاسی هێزی چالاکی زۆری تێدایە، لە تورکیا دوو هێز هەیە . حکومەتی تورکیا و حەرەکەتی کوردی بە تایبەتی پەکەکە بۆ ئەوەش بە باوەڕی من محاسەباتی تایبەتی مەیدانی سیاسەتی تورکیا و مەسەلەی کورد کە لە هەمان کات دا کە پەیوەندیەکی ڕاستەوخۆی لەگەڵ سوریا هەیە محاسەباتەکەی جیاوازی هەیە، بۆ ئەوەش لێک بەستنەوەی بە یەکەوە و ئەوەی کە لە سوریا ڕوودەدات نابێ ببێتە پێشمەرجی موزاکەرە.

پرسیار: لە ئیستا بە دواوە پرۆسەی سیاسی لە تورکیا چۆن بەرێوەدەچێ لە مەسەلەی پێکهێنانی حکومەت و ئەو پرۆسەیەی کە لە باکوری کوردستان و تورکیا چۆن بەرێوەدەچێ ؟

پ.دکتۆر عەباسی وەلی:  دەبێ سەرەتا شەڕ ڕاوەستێ چ بە شێوەیەکی زارەکی یان بە شێوەی موزاکەرە ، دوای ئەوەی کە شەڕ ڕاوەستا پەرلەمانی دەستی بەکار کرد ، ئەو کاتە بیر لەوە دەکەینەوە کە چۆن مەسەلەی کورد بگەرێنینەوە نێو پرۆسەی سیاسەتی تورکیا  لە دوایی دا ئەو هەڵانەی کە پێشتر کراوە نابێت دووبارە بکرێتەوە بە باوەڕی من بزوتنەوەی کوردی و نوێنەرایەتی بزوتنەوەی کوردی دەبێ لەگەڵ مەرجەعێکی قانونی هەلبژاردنەکانی پەرلەمانی ، لە کۆمسیۆنێک یان کۆنسەیەک موزاکەرە بکات نەک لەگەل هێزەکانی ئەمەنی ئەگەر لەگەل هێزەکانی ئەمنی بێ ئەو موزاکەرەیە شەرعیەتی دەکەوێتە مەترسیەوە ، لە جاری پێشوو زۆر زیاترە کە ئەوەی کە حکومەت بێت و نکوڵی بکات کە موزاکەرەیەکی لەو شێوەیە هەبووە ، وەک ئەوەی دۆڵمە باخچە ئینکار کرا ، ئەگەر ئەوە لە شێوەیەکی دکۆمێنت کراو لە چوارچێوەیەکی قانونی دا ئەنجام بگرێ وەک ئەمرێکی واقع دەبێ ، نابی ئەو هەلەیە دووبارە بێتەوە، لە لایەکی تر چونکە حکومەت لە هەلومەرجێکدایە کە لەم هەلبژاردنەدا کە تا حەدێکی زۆر هێزی خۆی تاقی کردۆتەوە زۆر متمانەی بە خۆی هەیە موشکلەیە کە بە سادەیی بێتە مەیدانی پرۆسەی موزاکەرات بۆ ئەوەس دەبێ فشار بێتە سەر حکومەت لە تەرەفی هێزەکانی دیکە و باوەڕم بەوەیە کە هێزی فشاری سەرەکی دەبێ لەلایەن کۆمەڵگەی مەدەنیەوە بێ، لەبەرئەوەی کە هێزەکانی تری ئۆپۆزیسیۆنی تورکیا تا ئاستێک فەشەلەیان هێناوە لەوەی کە بەرەیەکی دیموکراتی بۆ فشار هێنان بۆ سەر ئەم حکومەت دروست بکەن، من تەکید لەوە دەکەم کە دەبێ فشارەکە لە خوارەوە ڕا بێ لە کۆمەلگەی مەدەنیەوە، حکومەت ئیحساس بکات کە دەیەوێ ئەنجامیان بدات بەرەو حالەتێکی ئاسایی بەرێتەوە. بەتایبەتی دۆخی ئابوری لە توکیا ئێستا مەسەلەیەکی ئەساسیە ئیحتیاجی بە کۆمەلگە و هێزەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و هەروەها هێزەکانی هەلبژێردراوی خەڵک لە پەرلەمان هەیە 

پرسیار : بە بەرچاو گرتنی ئەو لێدوانانەی کە سەرانی ئاکەپە و دەولەت دەیدەن داخۆ دەلاقەیەک هێشتا بۆ چارەسەری لەسەر مێزی دانوسان ماوەتەوە ؟

د.سەلام عەبدولکەریم : لە راستی دا ئەگەرێکی لاواز هەیە ، چونکە ئێمە کۆمەڵی کێشەمان هەیە، ئێمە باسمان لەو قۆناغانە کرد دەمەوێ بە خێرایی ئاماژەیان پێ بدەم لەبەرئەوەی کە گرنگە بەتایبەتی قۆناغی سێیەم ، ئێمە دەزانین کە لە سەرەتای مانگی حەوت و مانگی هەشتی ٢٠٠٩ کرانەوەی کوردی دەستی پێکرد پاشان لە ژێر فشاری مەهەپە و جەهەپە لە لایەن ئاکپارتیەوە ئەو پرۆسەیە گۆڕا بۆ پرۆسەی چارەسەری دیموکراتی ، ئەو چەند پاکێچەی کە تەرح کرا دوورکەوتنەوە بوو لە چارەسەری قۆناغی یەکەم لە قۆناغی دووەم دا زیاتر لە سەر ماف و ئازادیە شەخسیەکان و ئازادی کەلتوریەوە و دوورکەوتەوە لە چارەسەری لەسەر مەسەلەی ناسنامە و کێشەی نەتەوەیی لە دەستوردا ، هەروەها لە قۆناغی سێیەم ئەوان پرۆسەکەیان ناو نا پرۆسەی برایەتی و پێکەوە بوونی میللی ، کە تێبینی دەکەین بەر لەوەی ئەنجامی هەلبژاردنەکانی مانگی ١١ دەرکەوێ یەکەمین لێدوانی فەرمی ئەردۆغان بۆ یەکجار پرۆسەی چارەسەری لە گۆڕ نا ئاماژەی بەو ناونیشانە کرد کە پێشتر باسیان کردووە ، ئێمە کێشەی سەرەکیمان هەیە یەکەم ئەو پرۆسەیە لە لایەن پارتی دادو گەشەپێدانەو وەک چارەسەر کردنی کێشەی ناسنامە و وەک دەستکاری کردنی دەستور وەک دەسنیشان کردنی مافی ئینسانی کرد لە دەستور لە ڕووی نەتەوەییەوە چۆن لە بەندەکانی دەستوری تورکیادا کە ئاماژە بەوە دەکات کە هەموو هاوڵاتیەک تورک تا ئەو بەندە دەستوریانە نەبنە هاولاتیانی تورکیا بە تورک ، کورد و عەرەب ، چەرکەز و لاز و جولەکەوە و ئەوانی ترەوە ناتوانین بلێین قۆناغی چارەسەری ئومێدی پێ ماوە ، خالێکی تر ئەوەیە کە لەچوارچێوەی ئەم چەمکانەدا کە برایەتی و پێکەوە بوونی میللی ئاکپارتی بە هەمان ناسنامەی ئاینی و ئیسلامیەکەوە ناسنامەی قەومیەکەی هەیە. دەزانین یەکێک لە هۆکارە سەرەکیەکانی بەرزبونەوەی دەنگەکانی ئاکەپە جەخت کردنەوەی بوو لە خیتابی نەتەوەیی هەمان خیتابی قەومی ، سیکولار و نەتەوەپەرستەکانیی نەوەدەکانە کە لە دژی چارەسەری پرسی کورد بوون ، لێرە بە دواوە مەسەلەی دەستور هەیە دیارە ئاکەپە نەیتوانیوە ٣٦٧ کورسی بەدەست بێنێ بۆ ئەوەی کە ڕاستەوخۆ لە پەرلەمانەوە دەستور بگۆڕێ و لەقۆناغی دووەمیش دا کە لە قۆناغی یەکەم دا نەبوو یەکسەر لە رێی ڕاپرسیەوە ئەوەش نزیکەی ٣٣٠ ئەندام پەرلەمانی پێویستە ئەو کاتە چەند بژارێک دەکەوێتە بەردەم ئاکپارتی بەتایبەتی لە مامەڵە کردن لەگەل هەدەپەدا ئەوەوەیە کە ئاکەپە لە رێی کڕینی پەرلەمانتار و ئیغراکرندنی پەرلەمانتاری پارتەکانی تر بە تایبەتی جەهەپە و مەهەپە یان لە رێی هاوپەیمانێتیەوە ئێمەش دەزانیین کە ئاکپارتی دەیەوێ سیستەمەکە بەرەو سەرۆکایەتی بەرێ و ئەوەی کە پەیوەندی بە هەدەپە و کوردەوە هەیە بە هیچ شێوەیەک ئەوانە لەگەڵ گۆڕینی سیستەمی پەرلەمانین نین بۆ سیستەمی سەرۆکایەتی و رێژەیەکی زۆری جەهەپە و مەهەپەش لەگەل ئەوە نین ، بەلام لە ئەگەرێکی کە ئاکەپە بگەڕێتەوە بۆ چارەسەری پرسەکە وەک پرسێکی نەتەوەیی چاوەرێ دەکری کە هەدەپە نەرمی بنوینێ لە سیستەمی سەرۆکایەتی یان هەرجۆرە دانوسان بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشانەی کە وەک کێشەی سیاسی لە گۆڕەپانی سیاسی تورکیادا هەیە.

پرسیار : دەکرێ ئاکەپە بێ منەتی نیشان بدات لەبەرامبەر هەدەپە کە خۆی لە خۆی دا فاکتەرێکی گرنگە لە چارەسەری دا ؟

د.سەلام عەبدولکەریم : راستە کە تورکیا کێشەی سیاسی ، کۆمەلایەتی و ئابوری هەیە بەتایبەتی کێشەی ئابوری زیانێکی گەورەی لە تورکیا داوە لە سالانی رابردوو بەهۆی جەنگی بەرامبەر بە پارتی کرێکارانی کوردستان هەر دوورکەوتنەوەیەک لە چارەسەری کیشەی کورد بەشێوەیەکی ڕیشەیی جارێکی تر ئابوری تورکیا دەخاتەوە بەردەم مەترسی کە بە دریژایی ئەم چەند سالەی شەڕ راگیراوە فاکتەرێک بووە لە باش بوونی ئابوری لە پاڵ پرۆژەکانی ئەو پارتەدا بەڵام بێ منتەبوونی ئاکپارتی دیسانەوە ئابوری تورکیا و دۆخی کۆمەلایەتی بەرەو هەڵدرێ دەبات لەبەرئەوەی کە ئەو جەنگە لە ١٥ ئابی ١٩٨٤ ەوە تا ئێستا کە بەردەوامە وای کردووە کە ناسەقامگیری سیاسی ، ئابوری و کۆمەلایەتی لە تەواوی تورکیا دروست بکات ئێستاش  دوای سەرهەلدانی جەنگی داعش تێبینی دەکەین کە تورکیا ئەو دەولەتە بەهێز نیە کە لە هاوپەیمانێتی نێودەولەتی و چ لە ئاستی ناوچەکەش بەهۆی رێکەوتنی ئەمەریکا و ئێرانەوە سەنگی تورکیا کەمتربۆتەوە لەناوچەکە بەهۆی ئەزمونی سەرکەوتنی ولاتانی هاوپەیمانی ئێران لە سوریا لە لوبنان و یەمەن لە عێراق وایکردووە کە تا ئاستێکە پێگەی تورکیا لاواز ببێ، تایبەت بە پرسی کورد لە باکوری کوردستان سەرکەوتنی ئەزمونی خۆرئاوایە لە سوریا و لە خۆرئاوای کوردستان ئەزمونی کانتۆکان و ئەزمونی جەنگی کۆبانێ ئێستا پرۆسەی ئازاد کردنی حەسەکە و ئازاد کردنی ڕەقا و کۆتایی هێنان دوا پەناگەی داعش لەوناوچەیە هەموو ئەمانە هۆکارن بۆ ئەوەی کە دادو گەشەپێدان ناتوانێ و بەربەستەکانی وڵاتانی ئەورپی بۆ دروست کردنی ناوچەی ئارام لە باکوری سوریاوە لە لایەن تورکیاوە هەموو ئەوانە بە راستی بەربەستن و پیدەچێ ئاکەپە ئەگەر بیەوێ سەرکەوتوو بێ دەبێ پێداچونەوەیەکی وردتر بکات لە چارەسەر کردنی کێشەی کورد و مامەلە کردن لەگەل هەدەپەدا.

پرسیار: ئێوە باستان لە پێویستی فشاری مەدەنی کرد ، بەلام داخۆ کەم بونەوەی دەنگەکانی هەدەپە لە رۆژئاوای تورکیا دەستی هەدەپە لاواز دەکات بۆ  دەستپێکردنەوەی هەر دانوسانێک بەر لەبەرچاو گرتنی ئەوەی کە لە باکوری کوردستان لەگەل ئەوەی کە هەدەپە دەنگەکانی کەم نەبۆتەوە ، هەنگاو بە هەنگاو خۆسەری رادەگەیەنرێ لە شار  وناوچەکان ؟

پ.د.عەباس وەلی : ئەوانە دروستە. ئەگەر حسابی کورسیەکانی پەرلەمان بکەین ئەوە دەبێ بلێین کەلە هەلبژاردنی پێشووتردا لە دۆخێکی بەهێزتر دا بوو و ئێستاش ٥٩-٦٠ کورسی لەپەرلەمان هەیە بەلام دیسان دەتوانێ زۆر کاریگەری هەبێ. ئەو کاریگەری لەسەر ئەودەبێ کە ئەگەر حکومەت بیەوێ چاکسازی ، ڕیفۆرم لە تورکیا بکات بەو واتایەی کە ئیستقراری دەسەلاتی خۆی دابین بکات  باشتر دابین بکات ، ئەگەر بیەوێ ئەوە بکات دەبێ دەستوری بنەرەتی بگۆڕێ ، لە تورکیا ئەوەندەی کورسی پیویست نیە کە بیەوێ بە تەنیا ئەو کارە بکات بە نیازی ئەوەیە کە ڕیفراندۆم بکات ئەگەر نا دەبێ لەگەل هێزێکی تر ئیتیلاف بکات ، هەدەپەش ئامادەیی دەربڕیوە بۆ ئەوە بەلام لەگەل ئەوە نیە کە سیستەمی حکومەتی وەک ئەوەی کە سیستەمی سەرۆک کۆماری بەهێز بە شێوەیەک لەوەی ئەمەریکا دەچێ و سەرۆک کۆمار ئەرۆدغان دەیەوێ دایمەزرینێ ، هەدەپە ئەوەی ڕاگەیاندووە کە لەگەل ئەوە نیە ، وەلێ مەسەلەیەکی تر هەیە دەبێ وەبەرچاو بگرین یەکێک لە ئەنجامەکانی ئەو هەلبژاردنەی دواییە ئەوە بوو کە هێزی سونەتی " نەریتی"ناسیۆنالیستی تورکیایە کە حەرەکەتی میللی مەهەپە توشی داڕوخانێکی گەورە بوو، ٣٩ نوێنەری لە دەستدا، دەنگەکانی  نیوە بووە بەشی زۆری ئەو دەنگانە چوو بۆ پارتی داد و گەشەپێدانی دەسەلاتدار، ئەوە بەو واتایە دێت کە لەمەیدانی سیاسەتی تورکیادا حزبی حاکم خۆی لە تورکیادا هێزی سەرەکیە لە نوێنەرایەتیکردنی هێزی ئیسلامی سیاسی و هەم نەتەوایەتی "ناسیۆنالیستی " تورک ئەوە بە نیسبەت شەش مانگ یان سالێک لەمەوبەر دەستی ئاوەڵاترە لەوەی کەلە دانوساندا بتوانێ ئیمتیازاتی زۆرتر بدات و ئیمتیازات وەرگرێ چونکە پێشتر ئەو سیاسەتی مەنفی کە هەرشتێکی پەیوەندی بە مەسەلەی کوردەوە هەبوو ڤیتۆی دەکرد و بەشداری نەدەکرد بەوەش حزبی حاکم هەندێ رای خۆی لە دەست دەدا و پشتیوانی خۆی لە دەست دەدا و نەچنە لای مەهەپە مەجبور بوو لە مەیدانی سیاسی دا جۆرێک تەعامول بکات لەسەر ئەو مەسەلانە

پرسیار : بۆچونێک هەیە کە ئەم دەنگانەی لە مەهەپە چووە بۆ ئاکەپە لە چوارچێوەی ریکەوتنێکی ژێر بە ژێر هەردوولایە بۆ ئەوەی کە دەستی ئاکەپە کراوەتر بێ بۆ لەنابردنی کورد و بزوتنەوەی ئازادی گەلی کورد ، ئەوە پێتان وا نیە کە رێ لە سەر شەرێک بکاتەوە کە ژێر کۆنترۆڵ دەچێ لە کاتێکدا کە گەلی کورد وا هەست بکات ١٣ سالە دەخەلەتێنرێ لە مەسەلەی چارەسەری دا ؟

پ.د.عەباس وەلی :  من پێم وایە ئەو مەسەلەیە دروست نیە، من پێم وانیە کە رێکەوتنێکی بەو شێوەیە کە ئێوە باسی دەکەن نیە کە پێشتر کەسانێکی تر وتوایانە نیە کە حاڵەتی پیلانگێڕی هەبووبێ، بەڵکو پارتی بزوتنەوەی میللی بەشێوەیەکی جدی توشی ئەو موشکیلەیە بووە ، رای خۆی لە دەستداوە و زۆرتریش لە دەست دەدات لەوەدا نابێ تەردید ببێ بەلام کاتێ ئەو دەنگانە لە دەست چوو چ هەلومەرجێک هاتۆتە پێشەوە ، دەزانین کە جەهەپە هێزەکەی نەگٶڕاوە، تا ئاستێک هەدەپە هێزەکەی کەمی کردووە بەلام ئەوە لە بایەخی هەدەپەی وەک هیزێکی ستراتیژی کەم نەکردۆتەوە لە سیاسەتی تورکیادا، ئەوەی گرنگە تا چ حەدێک نیسبەت بە سیاسەتەکانی لە خودی کۆمەڵگەی کوردی و هەروەها لە بزوتنەوەی کوردی دا پشتوانی دەکرێ ، ئەوەی کە هەدەپە بەهێز دەکات ئەو هێزەیە کە پشتوانی لە پەکەکە دەکات ، سیاسەتێک و ستراتیژیەک پەیڕەو دەکات هەدەپە بتوانێ بە ئەساسی ئەو ستراتیژیە بە سورەتی فاکتەرێکی چالاک لە سیاسەتی تورکیادا دەربێ، ئەگەر هەدەپە بەرەو سیاسەتێکی بڕوات کە جیاوازی هەبێ لەگەل سیاسەتێک کە بزوتنەوەی کورد لە لایەکی ترەوە کە دەیەوێ بە باوەڕی من مەیدانێک دەکرێتەوە بۆ نفوزی حزبی حاکم  لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە کە یەکگرتوویەکی ستراتیژی لەسەر مەسەلەی ئاشتی هەبێ . ئەو یەکگرتووە ستراتیژییە بە باوەڕی من دەبێ لە هەردوولاوە ئیدارە بکرێ هەم لە شار و هەم لەشاخ ، هەروەها وەزعێکی تریش هەیە کە دەکرێ بێتە پێشێ کە ئیمکاناتێک ئەگەری هەیە بێتە پێش و دوور نیە سەرۆکی پەکەکە بەرێز ئۆجالان واردی مەیدانی سیاسەت ببێ بەو شێوەیەی کە بینراوە لە رابردوو کە ئەو زۆر بەرەو ئەوە دەڕوات کە ستراتیژی یەکگرتوو بەینی هەموو لایەنەکانی حەرەکەتی کوردی بێتە پێشێ و بتوانن بە شێوەیەکی ستراتیژی یەکگرتوو لەگەل حکومەت ڕووبەڕووبن و بتوانن لێرەدا کار بکەن.

پرسیار : بەرێز د.عەباس ئیوە باس لە گرنگی واردبونی بەریز ئۆجالان لەو  مەیدانەدا بەلام ئامانج لەو گۆشەگیریە توندەی کە لە ٤ نیسانەوە لەسەر بەرێز ئۆجالان بەرێوەدەبرێ چیە ؟

پ.د.عەباس وەلی : بە رای من جێکردنەوە لە کاری سیاسی دا کێشەیەک نیە تایبەتی بۆ حزبی حاکم دەکرێ سیاسەتێک بۆ ئەوان دێنێ سودی هەبوو ئەمرۆ سودی نەبێ. ئەوە دەلیل نیە کە ئەوان نەتوانن هەلوێستی خۆیان بگۆڕن ، لەوانەیە ئەو هەلوێستە بە زەحمەت بگۆڕێ لەوانەیە زۆری لەسەر بڕۆن و توندی بکێشن. هیچ شتێک لە سیاسەت دا سابت "جێگیر" نیە . تەنانەت بۆ یەک لەحزە ، من وا فکردەکەم ئەگەر حزبی حاکم بە سودی خۆی بزانێ ئەگەر بزانێ بە بەرژوەندی حزبی حاکمە، ئەوە موزاکەرە دەستپێبکاتەوە و ئەو کاتە بەرێز عەبدوڵا ئۆجالان دەتوانێ رۆلێکی چالاکی لەوەدا هەبێ کە یەکگرتوویەکی سیاسی و ستراتیژی بداتە حەرەکەتی کوردی بە باوەڕی من ئەو کارەی دەکەن ، لە سیاسەت دا رۆژێک یەکێک دوژمنە رۆژێکی تر دەبێتە دۆست لە دوایی دا دەبێتە هاوکار و موزاکەرەی لەگەل دەکەی هیچ شتێک سابت نیە لە سیاسەت دا.

نەجیبە قەرەداغی: بەلێ بەرێز عەباسی وەلی مامۆستای زانکۆی بوغازجی ئەستەمبول زۆر سوپاس بۆ بەشداری کردنتان، شەوتان باش

پ.د.عەباس وەلی : شەوی ئێوەش باش

نەجیبە قەرەداغی: دەگەرێمەوە لای بەرێز د.سەلام . بە بۆچونی ئێوە پرۆسەی سیاسی تورکیا بەرەو کوێ دەچێ لەم کەشی توندکردنەوەی حکومەتی ئاکەپە کە گەلی کوردی ناچار بە بەرخودانی سەرتاسەری کردووە وەک کەجەکە دەلێ؟

 

د.سەلام عەبدولکەریم: لە ڕاستی دا کۆمەڵێک بژاردە لەبەردەم ئاکپارتی دا هەیە لەوانەیە ئەوانەی کە نزیکتر بێ لە ژێر ڕۆشنایی ئەو قۆناغانەی ڕوانین و ئەجێندای ئاکپارتی بۆ چارەسەر کردنی کێشەی کورد ، پێم وایە بەنیسبەت کوردەوە ئەگەرەکان و بژاردەکان لاوازن، نزیکترینیان رەنگە هەم بۆ دەستکاری کردن و گۆڕینی دەستور لەڕێی لەپەرلەمانەوە رەنگە هانا بۆ جەهەپە بەرێ ڕەنگ بۆ ڕاپرسیش هانا بۆ ئەوان بەر ئێمە دەزانین کە ئەزمونی کاری پەرلەمانتاری تورکیادا گۆڕانکاری هەبوو لە کوتلەکانی پەرلەمانی بەلام بە حوکمی ئەوەی کە کێشەی سەرەکی بەشێکی ئەوەیە کە سیستەمی سەرۆکایەتی کە لە لایەن ئەردۆغان و ئاکپارتیەوە داوا دەکرێ و ئیشی بۆ دەکرێ بۆ جێگیربکرێ ئەوە تا رادەیەک خالێکە کە دوورە لە ئەجێندای پارتە سیاسیەکانی ترەوە بەلام ئەگەری زۆری هەیە کە لە هەنگاوی یەکەم دا پێکهێنانی حکومەت ئەگەر تەنها ئاکەپە پێکی بێنێ یان بەبەشداری جەهەپە بێ یان پارتی نەتەوەپەرست بێ  ئیحتمالی زۆرە بە رێی پشتبەستن بەهاوپەیمانی لە رێی پەرلەمان یان لە رێی هاوپەیمانیەوە ئەوە یەکلابکاتەوە. بە بە دەستهێنانی دەنگی ئەوان لە پەرلەمان دا بۆ هەردووپرۆسەکە ئەگەر ئەوەش نەبێ لە رێی ئەو تێڕوانینانەی هەیەتی بۆ فەرمانڕەوایی کردنی خۆی لە تورکیادا و مەوقعیەتی تورکیا وەک دەولەتێکی بەهێزی سونە لەبەرامبەر بەرفراوانیەکانی ئیران لە ناوچەکە وەک ولاتی هاوپەیمانی سەرەکی ئەمەریکا و ئیسرائیل لەناوچەکە هەرچەندە لەو دوای پرۆسەی کەشتی دەریای مەڕمەڕ ئەو پەیوەندیە ساردی تێکەوتووە لەگەل ئیسرائیل  بەلام پشت پێ بەستنی ئەمەریکا بە تورکیا لە جەنگی دژ بە داعش تاڕادەیەک ئەمانە هەمووی خاڵن کە تورکیا والێ دەکات کە وەک پارتی دادوگەشەپێدان خۆی تەنیا لەسەر ئەو پرۆژانەی هەیەتی وەک ئەجێندای کاری سیاسی و کۆمەلایەتی کاری لەسەر بکات بەلام پرسیاری سەرەکی ئەوەیە کە تا چەند پارتە سیاسیەکانی تر بەتایبەتی جەهەپە و مەهەپە تا چەند دەچنە ژێر باری پرۆژەکانی ئاکپارتیەوە چونکە ئێمە دەزانین جەهەپە دووەم هێزی پەرلەمانیە زیاتر لە ١٣٠ کورسی پەرلەمانی هەیە و جەماوەری خۆی هەیە و تێڕوانینی خۆی هەیە بۆ ئایندەی سیاسی تورکیا و بەهەمان شێوە دوو پارتەکەی تر مەهەپە و پارتی دیموکراتی گەلان هەدەپە کە کێشەیەکی گەورەی وەک کێشە کوردی لە سەر شانە جگە لەوەی لە باکور لە شانێتی و پاراستنی ئەزمونی رۆژائاواشی لە سوریا لە سەر شانە ئەوانە کێشەی سەرەکین لەبەردەم  هەنگاوەکانی پارتی دادو گەشەپێدان لە داهاتوودا .

پرسیار : لە پەیوەندی حکومەتی ئاکەپە بە باشوری کوردستانەوە ، دەزانن کە لەم ماوەی دواییەدا وەزیری دەرەوەی تورکیا فەریدوون سنریئۆغڵو لە کوێی ئەم کۆنسێپتەی ئاکەپەیە لە بەرامبەر گەلی کورد دایە؟

د.سەلام عەبدولکەریم: وەک ئاماژەمان پێدا لە قۆناغی سێیەمی سیاسەتی ئاکەپە لەبەرامبەر بە پرۆسەی چارسەری کێشەی کورد لە تورکیادا لە پاشەکشەی دا لە قۆناغی یەکەم و دووەم بوو، وەک لە قۆناغی سێیەم و ئەوەی کە ئەرۆدغانیش لە دوای ئەنجامی هەلبژاردنەکە راگەیاند کە پرۆژەی پاراستن و یەکێتی خاکی تورکیایە ئەو بونی پەکەکە و خەباتی چەکداری بە هۆکاری سەرەکی لە سەر ئاسایشی نەتەوایەتی لێک دەداتەوە ئەمە بەلگەیەکی سەرەکیە هەرچۆن لە رابردودا وەک چٶن لە دانپیاندانی تورکیا بە ئەزمونی حوکمڕانی باشوری کوردستان لە ئەنجامی هەلبژاردنەکانی ٩٢ ، لە سیستەمی فیدرالیزم لە دامودەزگاکانی حکومەت کە مەرجی سەرەکی شەڕکردنی لایەنە سیاسیەکانی باشوری کوردستان بوو لەگەل پەکەکە لە جەنگی ٩٢ و ٩٣ بە دواوە و هەروەها دژایەتی کردنی پەکەکە بوو و هەوڵدان بۆ دەرکردنی بنکە و بارەگاکانی پەکەکە لە قەندیل بۆیە لەسەر ژێر سیاسەتی هەرێمیی تورکیادا و پاشان لە دوای ئەم پرۆسەیە لە دوای ئەنجامەکانی هەلبژاردن حکومەتەکە حکومەتی جەنگە ئێمە دەزانین هەردوای دەرچونی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن بۆردومانی بنکە و بارەگاکانی پەکەکە لە قەندیل کرا بۆیە هیچ ئومیدێک نیە بۆ ئەوەی کە پێمان وابێ کە بەشێوەیە ئاشتی چارەسەر دەکرێ و تورکیا بە رێبەری پارتی دادوگەشەپێدان پشت بەهەموو هاوپەیمانەکانی کە پشتی پێدەبەستێ لەناوچەکە بەتایبەتی بەشێک لە حوکمڕانی لە باشوری کوردستان بەهۆی فاکتەرە جیۆپۆلتیکی و جوگرافیەکانەوە و هۆکاری ئابوری وادەکات کە تورکیا زیاتر فشار بینێ بۆ باشوری کوردستان بەتایبەتی لە دەڤەری هۆک و هەولێر بۆ ئەوەی کە درێژە بەهاوپمانەکەیان بدەن بۆ بەرتەسک کردنەوەی جموجولی چەکدارانی پەکەکە لە قەندیل و لەناوچە سنوریەکان

پرسیار: ئەوەی دیارە کە قۆناغی رابردوودا ئەو سیاسەتە سەرکەوتنی بە دەست نەهێناوە لە ئێستا بەدواوە چەند سەرکەوتن بەدەست دینێ ؟

د.سەلام عەبدولکەریم: بێ گومان بەهیچ شێوەی سەرکەوتن بەدەست ناهێنێ چ وەک پاراستنی یەکڕیزی ناو مالی کورد لە هەموو پارچەکانی کوردستان ئێستاش بەهۆی بەشداری پەکەکە لە جەنگی دژی داعش لە باشور لە ئازاد کردنی شەنگال و بەرگرتن بە جینۆسایدی خوشک و برا ئێزدیەکان و بەشداری پەیەدە وەک پارتێكی نزیک لەپەکەکە و ئەزمونی کانتۆکانی رۆژئاوا ئەزمونێکی دیموکراتیە بەنیسبەت ولاتانی ئەوروپی و ئەمەریکاوە و تاکە هێزی سەرەکی و مەیدانیە لە سوریا بۆ بەرپەرچدانەوەی پەلامار وکارە تیرۆریستیەکانی داعش ، هەموو ئەمانە بەڵگەی ئەوەن هیچ هەولێکی تورکیا بە پشت بەستن بە هاوپەیمانەکانی وەک چۆن لە رابردوودا ئەنجامی نەبووە پێناچێ ئەنجامی هەبێ، بۆ ئەوەش باشتر وایە کە هەم دەسەلاتدارانی باشور و هەم تورکیاش لەو راستیە تێبگات کە پێویستی بە دۆخێکە لەرێی دانوسانەوە ئەو کێشانەی لەگەل پەکەکەداهەیەتی و ئەو کێشانەشی لە ناوخۆی تورکیا هەیە کە پرسی کوردە بچێتەوە قاڵبی رابردوو و بەشێک لە سیاسەتمەدارانی تورکیا وبەشێک لەڕووناکبیران و رۆژنامەوانانی تورک داوا دەکەن کە پێویستە ئەنجامەکانی هەلبژاردنی تورکیا بە نیسبەت ئاکەپەوە گەڕانەوە بێ جارێکی تر بۆ سەر مێزی گفتوگۆ و بۆ چارەسەر کردنی کێشەی کورد لە تورکیادا.

نەجیبە قەرەداغی: بەلێ د.سەلام عەبدولکەریم مامۆستای زانکۆی سلێمانی زۆر سوپاس بۆ بەشداریکردنتان ، ئەم کاتەتان باش.

د.سەلام عەبدولکەریم: ئەم کاتەی ئێوەش باش 

تێبینی : تکایە هیچ کەس و دەزگایەک بێ ئاماژە کردن بەم سەرچاوەیە ناوەرۆکی ئەم بابەتە کۆپی نەکات

            حەوت گەریلا چۆن ٢٠٠ هەزار ئێزدیان لە داعش پاراست ؟

وەرگێرانی لە تورکیەوە: نەجیبە قەرەداغی

گروپێکی حەوتی گەریلا باسی ئەو ساتانە دەکەن کە چۆن بونە بەربەست لە کۆمەڵکوکوژکردنی ئەو ٢٠٠هەزار ئیزیدییەی پەنایان

 بۆ چیای شەنگال بردبوو. 

گەریلاکان دەلێن "ئێمە لەگەل خەڵکی ئێزیدی ئەو فەرمانە "کۆمەڵکوژیە"مان بینی. ئەو چەکانەمان دەرهێنایەوە کە لە چیاکان دا شاردبومانەوە. پشتمان لە چیاکە کرد و، ڕوومان لە بەرخودان کرد.  ئەو گەریلایانەی لەسەر بانگەوازی ئۆجالان بەر لە کۆمەڵکوژیەکە چوبونە شەنگال ، دەیان هەزاریان لە کۆمەڵکوژی رزگار کرد ، یەکێک لە گەریلاکان دلشێر هەرەکۆڵە لەبەرئەوەی کە ٤ هەڤاڵی دەستگیر کرا " وەرگێڕ : ئەو گروپە چواریان لە سەر رێی دهۆک شەنگال لە لایەن پارتی دیموکراتی کوردستان گیرابوون" ، تەنیا حەوت کەس مابونەوە. بۆ ئەوەی کە رێ و شوێنی پێویست بگرنە بەر پێشتر چەکانیان لە چیای شەنگال شاردبۆوە.  هەرەکۆڵ " کاتێ پێشمەرگە لە شەنگال کشانەوە، لە بەرەی ڕۆژئاوای چیاکەوە ئەو رێیەی دەچیتەوە سەر سنونێ و دووگری چۆڵ کرابوو. گروپێکمان ئەو رێیەمان گرت . کاتێ رێی دۆلی کەرەسێیمان گرت ، خەڵکەکە ورەیان بە بەردا هاتەوە. حەوت کەس بووین ، لەپڕ زانیمان ژمارەمان زیادی کرد . گەنجە ئیزدیەکانیش بەشداری ئەو بەرخودانە بوون". ڕۆنی دەربەیسا " گوندنیشینەکان پەیوەندیان پێوە کردین پێیان وتین کە دۆشکەکەیەکی ٢٣.٥ ملم هەیە. هێنامان و لە جێیەکی بالادەست بە سەر هەرێمەکەوە داماننا. ئەگەر یەک تۆز دواکەوتنینایە ئەوە ئەو ڕێگەیە دەکەوتە دەستی داعش . کاتێ داعش دای بەسەر ئەو بەرزاییەدا ئێمەش دەستمان بە لێدانیان کرد. بۆ ئەوەش ناچار مان کە بکشێنەوە.

تەواوی چیرۆکەکە:

حەوت کەس پشتیان دا بە شەنگالەوە

لەسەر ئەو بانگەوازییەی سەرۆکی پەکەکە عەبدولا ئۆجالان پێش کەوتنی شەنگال و لە پێناوی پاراستنی دا ، گروپێکی گەریلای هەپەگە چوبونە ئەو هەرێمەکە . گەریلاکان بە نهێنی خۆیان لە چیای شەنگال و دەوروبەری مۆڵ دابوو، بەلام دوای کۆمەڵکوژیەکە دوو رێگەی کە داعشی دەبردەوە سەر ئەو خەڵکە دەگرن. ئەو گەریلانە ئەو کاتە قسەی بۆ ئاژانسی هاوار کردبوو.  

ئەوگەریلایانەی هەپەگە کە پێش کەوتنی شەنگال و لەوێ خۆیان مۆل دا بوو و لە پێناوی ئەوەی کە شەنگال نەکەویتە دەست  چەتەکانی داعش ، بەلام پێشمەرگە تەنانەت ڕێی نەدا چەکەکانیان پێ بێ و ئەوانیش لەو سۆنگەی زیان بە یەکێتی نەتەوەیی نەگەیەنێ مەسەلەکەیان گەورە نەکرد. 

دڵشێر هەرەکۆل یەکێک لەو ١٢ گەریلایە وتی " ئێمە بە نهێنی و لەسەر بانگەوازیەکەی ڕێبەر ئاپۆ بۆ پاراستنی شەنگال و ئیزدیەکان هاتینە ئێرە ، لە ژیر دەسەڵاتی پارتی دیموکراتی کوردستانەوە هاتین. ڕێیان پێ نەداین بە شێوەیەکی فەرمی بێین بۆ ئەو کارە و مۆڵەتیان نەدا. سێ هەڤالی ئێمە و ولاتپارێزێکی ئیدزی لە لایەن پێشمەرگەوە دەستگیر کران. تا ئێستا سۆراخیان نازانین. ئێمە چەکەکانمان شاردەوە. نەمانویست کە لە نیوان ئێمە و پارتی دیموکراتی کوردستان کێشە دروست ببێ.

هەرەکۆڵ وتی " لە سێ ئاب دا گوندنیشینان لە دژی داعش بۆ ماوەی ٢-٣ کاتژمێر بەرگریان کرد ، بەلام کە پێشمەرگە کشایەوە خەڵکەکە ورەی ڕوخا و ڕوویان کردە چیای شەنگال " 

پشتمان لە چیا کرد و ..

هەرەکۆڵ دەلێ " پشتمان لەچیا  کرد و بەرگریمان کرد " ، ئەو وەها باسی ئەو بەرخودانەی کرد:

" کە پێشمەرگە لە شەنگال کشانەوە ، رۆژئاوای چیاکە ، لەبەرەی سنونێ و دووگرێ چۆڵ کرا. گروپێکیمان ئەو ڕێیەمان گرت. کاتێ ئەو ڕێیەی دەچێتەوە سەر دۆلی کرسێمان گرت ،  خەڵکەکە ورەی بەرز بۆوە ، ئێمە حەوت کەس بووین بە جارێ بینیمان ژمارەمان زیاد دەکات ، گەنجە ئیزدیەکان پەیوەندیان بەو بەرخودانەی ئێمەوە کرد. هەر بە گەیشتنی یەکینەکانی یەپەگە و هەپەگە و یەکینەکانی بەرخودانی شەنگال خەڵکەکە هەناسەیەکی بە بەردا هاتەوە.

یەک دۆشکە و حەوت گەریلا 

لە نێو ئەو حەوت گەریلایە ڕوونی دربایسێ دەلێ " ئەو رۆژەی شەنگال کەوت بۆ هێنانی چەک و هەندێ گەنج کە بەشداری بەرخودانەکە ببن ، بە ئۆتۆمبێل چومە گوندێک. کە جدیەتی دۆخەکەم بینی گەڕامەوە لای هاورێکانم. بۆ وەرگرتنی چەکی قورس لە پێشمەرگەکان دیسان ملی ڕێم گرتەوە بەر . لە ڕێ دا ئۆتۆمبێلەکەمان لە کارکەوت . داوای چەکم لە پێشمەرگەکان کرد وتیان لەم چیایە پێکەوە شەڕدەکەین بەڵام ئەوەی وت و بێ ئەوەی ئاوڕ بداتەوە ، ڕۆیشت و ئەوێی بەجهێشت.  پاشان گوندنیشیان پەیوەندیان پێوە کردین کە دۆشکەیەکی ٢٣ و نیو ملیمیان هەیە و وتیان نازانین چۆن بەکاری بێنین. لە راستی دا منیش نەمدەزانی ئەو دۆشکەیە چۆن بەکاردەهێنرێ. هێنام و لەسەر جێیەکی باڵادەست لەو هەرێمە داماننا. ئەگەر یەک تۆز درەنگ بکەوتینایە ئەو جێیە ستراتیژیە دەکەوتە دەستی داعش. کاتێ داعش لەسەر ئەو بەرزاییە ئالای پەکەکە و وێنەی ریبەر ئاپۆیان بینی ، ئۆتۆبێلەکەیان ڕاوەستاند . لەو بەرزاییەوە دەستمان بە لێدانیان کرد. ئۆتۆمبێلێکمان تێکشکاند و ناچار بوون بکشێنەوە ، بە درێژایی ٤-٥ ڕۆژ بێ خواردن و خواردنەوە لەو هەرێمە شەڕمان کرد ، چەتەکان تێگەیشتن کە ناتوانن ئەو چیایە بگرن"

"پەکەکە هات دەتانپارێزێ"

ڕونی دربایسێ وتی " دوای هاتنی یەپەگە و هەپەگە بۆ ئەو هەرێمە هەندێ حەساینەوە ، خەڵکەکە پەرێشان ببون، چەندین مندال و بەساڵاچوو مردن ، هەندێ لە خێزانەکان کەوتبوونە دەستی داعش. کاتێ گەریلا بە ئۆتۆمبێلەکانەوە هاتن کە ئالای پەکەکە و پۆستەری رێبەرئاپۆی پێوە بوو بەنێو خەڵکەکەدا دەگەران و دەیانگوت " پەکەکە هات دەتانپارێزێ "  و هەوڵمان دەدات کە ورەیان بەرز بکەینەوە. لە ڕۆژی دووەمین دا ژمارەمان بووە ١٥٠٠ کەس . لە ڕۆژی سێیەم دا کاتێ هەڤالانمان هاتن ئیتر هەناسەیەکی رەحەتمان هەڵدەکێشا.  لە هەوڵی ئەوەدا بوین کە کانیەکان نەکەوێتە دەستی داعش ، کە خەڵک ئێمەی بینی دەستیان کرد بە چەک هەلگرتن  و بەشداری بەرخودان بوون. زیاتر لە ٥٠ چەتە لەو کەمینانەی خەڵک خۆیان دایاندەنا کوژران،  لەوەوە جەسارەتیان دەگرت.  لەو ڕاڕەوەی کە یەپەگە کردیەوە رێ لە تراژیدیەکی گەورە گیرا. خەڵک جارێکی تر ڕاستینەی پەکەکەی بە چاوی خۆی بینی. 

سەرچاوە 

تی ٢٤

http://t24.com.tr/

تیبینی: تکایە بێ ئاماژە کردن بە سەرچاوەکەی ئەم وەرگەڕە کۆپی مەکەن مافی بۆ وەرگەڕ پارێزراوە

پرۆفسیۆر. دکتۆر عەباسی وەلی مامۆستای زانکۆی بوغازجی ئەستەمبول لەسەر هەلبژاردنی حەوتی حوزەیرانی تورکیا ، لەسەر دەنگی تاکتیکی ، هاسەنگیەکان لە رۆژئاوای تورکیا ، کاریگەر و بەرنامەی هەدەپە لە باکوری کوردستان و ململانیی سەخت لە کوردستان لەبەرامبەر ئاکەپە ، کاریگەری کۆبانێ لەسەر ئەو هەلبژاردنە و دابەش بونی پشتگیری پارتە سیاسیەکان لە باشوری کوردستان بەسەر لایەنگرانی هەدەپە و ئاکەپە لەگەل ڕادیۆی دەنگی کوردستان دەدوێ

ئەنجامدانی : نەجیبە قەرەداغی

کورد ئەم جارە وەک هێزێکی فراوان دێتە نێو پرۆسەی سیاسی نەک وەک ناسنامەی ئەتنیکی

نەجیبە قەرەداغی : ئەم هەلبژاردنە لەگەڵ ئەوانی پێشتر چی جیاوازە ؟ ئەو پارتانەی کە لەبەرامبەر یەک کەوتونەتە کێبەرکێی ، دەکرێ ئاماژەیەک بدەن کە لەو ولاتە گۆڕانکاری بنەرەتی دینێتە ئاراوە ؟

پرۆفسیۆر.دکتۆر عەباس وەلی : بێگومان ئەو هەلبژاردنە گرنگترین هەلبژارنی تاریخی کۆماری تورکیایە لە ساڵی ١٩٢٤ ەوە تا ئێستا لە بەرئەوەی کە سەرۆک کۆماری کە ئێستاش سەرۆکی پارتی دەسەلاتدارە دەیەوێ ئەو هەلبژاردنە بکات ئامرازێک بۆ گۆڕانکاری لە سیستەمی حوکم لە تورکیا لە سیستەمی پەرلەمانی بۆ سیستەمی سەرۆک کۆماری بە هێزلەگەل ئەوەی کە ئەو تائێستا نەیوتووە ئەو مۆدیلەی کە ئەو دەیەوێ چیە ، وەلێ دەیەوێ رۆلی کابینە و پەرلەمان بێنێتە خوارەوە و زۆربەی دەسەلاتەکەی لە ئۆفیسی سەرۆک  کۆمار کە خۆی لەوێ دایە کۆبکاتەوە ، ئەوە لەو بابەتەوە زۆر گرنگە ، لە بابەتێکی دیکەشەوە ئەو هەلبژاردنە زۆر گرنگە چونکە ئەو پارتەی کە لەسەرەتادا وەک پارتێکی کوردی دەستی پێکردووە لە دوای ئەوە ناوی خۆی گۆڕیوە ویستویەتی کە پەێڕەوی لە پرۆگرامەکەی دا کە هەیە دەیەوێ پەیڕەوی لە پارتێکی گشتی کە هەموو گەلانی تورکیا بگرێتەوە . ئەم پارتە بڕیاری داوە کە وەک پارتێک ، وەک هێزێک بێتە ناو پرۆسەی سیاسیەوە ، تا ئیستا کوردان نەیانتوانیوە ئەو کارە بکەن ، ئەوەش بە واتایەی کە هەر کات ویستویانە وەک پارتێک بێنە نێو پرۆسەکە نەیانتوانی رێژەی پێویست یان بەربەستی %١٠ ی هەلبژاردن تێپەڕێنن کە بێنە نێو پەرلەمانەوە ، تا ئێستا کوردان کە ویستیویانە و ئەو کارەیان کردووە وەک تاک لە هەلبژاردن دا بەشداریان کردووە. کەدەرچوون ئەو کاتە لە پەرلەمان جارێکی تر یەکیان گرتۆتەوە وەک هێزێک کاریان کردووە ، وەلێ ئەوە لە چوارچێوەی سیاسەتێکدا بوو کە سنورەکانی ئەو سیاسەتە لە ناوچەی کوردی دا واتە ئەو ناوچەیەی کوردستانی باکور دا بووە و سنورەکانیشی سنوری ئەتنیک بووە بەشی زۆری، بەڵام ئیستا کە پارتی گەلانی دیموکراتی هەدەپە کە ویستویەتی وەک هیزێک بێتە ئاراوە ، ستراتیژەکەی گۆڕدراوە کە ئێستا مەسەلەی ئەتنیک بۆتە مەسەلەیەکی لاوەکی و بۆتە مەسەلەی دیموکراسی ، چونکە پێیان وایە ئەوانەی غەیری کورد واتە تورکن یان لازن ئەرمەنین یان جولەکەن  یان هەر تەرتیبێکی دیکە ، ئەوانەش بێننە ناو پارتەکەیانەوە .

خۆبەرێوەبەری دیموکراتی لە بەرنامەی هەدەپەدا هەیە و بێ پشتیوانی بەرفراوانی گەلەکانی تر نابێ

نەجیبە قەرەداغی : داخۆ کورد لەو مەسەلەیدا لەگەل ئەتنیک و رەنگە جیاوازەکانی تر دا رێی و بژارێکی راستیان هەلبژاردووە ؟

پرۆفسیۆر.دکتۆر عەباس وەلی: بە باوەڕی من ئەوە هەم بۆچونێکی دروستە ، لەبەرئەوەی ئەگە رتۆ بتەوێ پارتێکی دیموکراتی دروست بکەی دەبێ باری ئەتنیکی یان ئاینی یان جنسی نەبێ ، دەبێ سنور لەسەر ئەو بوارانە هەڵبگیرێ ، بۆ ئەوەی کە خانمێکی تورک لە ئزمیر بتوانێ دەنگیان پێ بدات ، ئەگەر پارتەکە وەک پارتێکی کوردی بێ ، ناتوانێ چونکە هەم پرۆگرامەکەی بۆ ئەو گرنگە نە پارتەکە کە کاتێ دەچێتە پەرلەمان گرنگی بۆ ئەوان هەیە. لەبەرئەوە ئەوە دروستە کە دەبێ لەسەر ئەوە بەردەوام بن . کاتێ سەیری پرۆگرامی سیاسی هەدەپە بکەی ، ئەوانە باسی ئۆتۆنۆمی دیموکراتی دەکەن و دەلێن کە دەبێ لە کوردستان سەربەخۆییەکی دیموکراتی  یان ئۆتۆنۆمیەکەی دیموکراتیان هەبێ وەک ئەوەی لە پرۆگرامەکەیان دا هەیە و بەردەوام بن لەسەری . ئەو ئۆتۆنۆمیە دیموکراتیە بە بێ پشتیوانی بەرفراوانی گەلەکانی غەیری کورد لە چوارچێوەیەکی سیاسی ئێستادا ئەوە ناکرێ. ئەو کارەی کە کردوویانە لە ئەسڵ دا پەیڕەوی لە ئوسولی پرۆگرامەکەی خۆشیان بووە . ئەوە بەو واتایە بووە کە ئەگەر تۆ بتەوێ کە لە کوردستان ئۆتۆنۆمیەکەی ئیداری ، ئۆتۆنۆمی سیاسی ، ئۆتۆنۆمی فەرهەنگی و ئەوانەت هەبێ دەبێ بە جۆرێک بێ کە سیاسەتەکانی کە دەیکەی لەگەل کۆمەلێک لە سیاسەتی بەرفراوانتری دیکە تێکەڵ ببێ تا ئەو کەسانەی لە دەرەوەی سنوری ئەتنیکی کوردین بتوانن لەگەڵ ئەوە پەیوەندیان هەبێ ، بۆ نمونە کۆمەلێک لە ئەستەمبول ، لە ئەنکەرە یان کۆمەلێک پیاو و ژن لە چینی ناوەندی مۆدێرنی تورکیا کە دەیانەوێ دەنگ بە هەدەپە بدەن ، ئەوان ئەو دەنگە بۆ مەسەلەی کوردی نادەن.

ئەمجارە زۆر کەس هەیە دەنگی تاکتیکی بەکاردینێ

نەجیبە قەرەداغی : : باشە ئەو دەنگەیان بۆ چی  دەدەن ؟ دەیانەوێ بە دانی ئەو دەنگەیان بە هەدەپە چی بگۆڕن ؟

پرۆفسیۆر.دکتۆر عەباس وەلی : ئەوان دەیانەوێ لە چوارچێوەی خەباتی هەلبژاردن دا لە تورکیادا مەیدانی سیاسی ، فکری ، گوتاری کە دروستکراوە کە زۆر ئاکتۆری تایبەتی تیدایە بۆ نمونە کورد ،  لاز ، تورکی تێدایە ، تورکی ناسیۆنالیستی تێدایە ، تورکی دیموکراتی تیدایە . ئەوانە ئامانجی کەسی خۆیان زۆر جیاوازی هەیە ، هەندێ لەوانە لەگەڵ چارەسەری پرسی کورد دا نەبێ بەشێوەیەی کە هەدەپە دەیەوێ بەلام سنوری ئەو مەیدانە بە یەک شت دانراوە ، سنورەکە ئۆپۆزسیۆن بونە لەبەرامبەر ئاکەپە ، سیاسەتی ئاکەپە و ئەو دەسەلاتەی کە ئەرۆدغان دەیەوێ لە تورکیا بە دەستی بێنێ

نەجیبە قەرەداغی : ئەو دەنگانە پێشتر زیاتر بۆ جەهەپە و مەهەپە دەچون ، ئەگەر بۆ ئاکەپەش نەچوایە .، لەم قۆناغە ئەو دەنگانە چی گۆڕانکاریەکی بەسەردا دێت ؟

پرۆفسیۆر.دکتۆر عەباس وەلی : ئەوانەی بە زۆری لەو لایەنەوە دێن لە دوو ڕووەوە دێن یان ئەوانەن کە لە سالی ٢٠٠٢ ەوە تا هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماری ساڵی پێشوو ، ئەوانە بەردەوام دەنگیان بە ئاکەپە داوە ، ئەوە بەو واتایە نایەت کە ئەوانە بٶچونی ئیسلامیان هەبووبێ یان ژیانیان وەک ئاکەپە بێ، یان لەگەل زۆربەی پرۆگرامەکەی ئاکەپە بووبن. ئەوانە بەهۆیەکی تر دەنگیان داوە کە ئاکەپە دەتوانێ پارتێکی چاکسازبێ و بیەوێ دەسەڵاتی ئەرتەش بێنێتەخوارەوە ، دەیەوێ سیستەمی ئابوری باش بەریوەبەرێ بێ ئەوەی ئاراستەی بکە بە ئایدۆلۆژی ئیسلامی ، تا ئەوێ لەگەڵی بوون بەڵام دوای دیسەمبەری ٢٠١٣ کە مەسەلەکانی گەندەڵی ، بەرتیل و ئەو جۆرەشتانە لە ئاکەپە دا دەرکەوت ، ئەو کاتەش سەرۆک وەزیرانی تورکیا کە ئیستا سەرۆک کۆمارە نەیدەویست پەیگیری ئەو کارە بکات یان هێزی دادوەری بە دوای بکەوێ و کەسانی پێشێلکار بدۆزنەوە بەڵکو هاتن نکوڵیان لەوە کرد . لە جێی ئەوەی لێی بپرسنەوە ، دەرگای پرسیاریان داخست و مەسەلەکەیان کۆتایی پێ هێنا . جا ئەوە زۆر بە ناحەزی دەرکەوت

ئەوای دەنگیان دابوو بە ئاکەپە لە ماوەی ئەو دە سالەدا زۆر نائومید بوون ئیستا لەو مەیدانەدان و مومکینە لەم هەلومەرجەدا دەنگیان بدەنە هەدەپە ، بەشێکیان دەیدەن و بەشێکیشیان بڕیاریان نەداوە کە بچنە لای مەهەپە یان جەهەپە . لە لایەکی تر کۆمەلێکی تریش هەن لە غەیرە کوردەکان کە زۆربەیانن تورکەکانن کە ئەوان وەک نەریتێک دەنگیان بە جەهەپە داوە بەلام ئێستا دەیانەوێ رای تاکتیکی بدەن ، رای تاکتیکی بەو واتایەی کە دێن حساب دەکەن ، ئەوەیە کە جەهەپە هەمیشە رێژەیەکی لە نێوان لە سەدا ٢٥ ، ٢٦ ، ٢٧ دێننەوە هەتا تەنانەت تا ٢٩ بێنێتەوە ئەگەر یەک یان دوو کەمتر بێنێ ئەوە زۆر کاریگەری لە سەر دەسەلاتی ئاکەپە ناکات بەلام ئەو کۆمەلە خەڵکە ئاوا بیر دەکەنەوە کە بەشێویەکی تاکتیکی دەنگ بدەن کە هەرچەند پشتیوانی جەهەپە بوون بەلام شەخسیەن دەیانەوێ و ئامانجی هاوبەشیان ئەوەی کە پێشی سەرۆک کۆمار ئەردۆغان بگرن و نەهێلن سیاسەتەکانی جیێ خۆی بگرێ ، هەلدەگەرێنەوە و دەیانەوێ دەنگ بدەن بە هەدەپە. حسابی ئەوە دەکەن کە لە سەدا یەک یان دوو بۆ هەدەپە زۆر گرنگە دەتوانێ لە بەربەستەکە تێپەڕ ببێ ، جا بۆ ئەوەیە کە ئەو کارە دەکەن بەڵام کۆمەلێکی تریش هەیە لەو ماوەی شەش مانگەی کە کاروباری هەلبژاردن دەستی پێکردووە هەواداری هەدەپە بوون و پێیان خۆشە و بەرنامەکانیان پێ باشە ، بۆچونی هەدەپەیان لەسەر سیاسەت پێ باشە کە لەبەردەم دەسەلات دا راوەستاون و پێشوازیان لە سیاسەتی فراوانتر کردووە لە تورکیا ، لەسەر ئەو شەش مانگەی کە هەدەپە کاری کردووە دەیانەوێ دەنگ بدەن . هەندێکیش هەیە کە زۆر وردتر بە دواداچونیان بۆ بەرنامەی هەدەپە کردووە و پێیان بەرنامەیەکی دیموکراتیکە و باشە. لە نێودا پارتی دەسەلاتدار  بەتایبەتی خودی سەرۆک کۆمار کە ئەو دۆخە دەبینێ هاتوون و کەمپەینێکیان نەگەتیڤیان دەست پێکردووە کە سێ قۆناغی هەبێ یەکەمیان ئەوەیە کە هێرش بکەنە سەر ئوسوڵ و پرەنیسپەکانی هەدەپە و پەیوەندیان لەگەڵ بزوتنەوەی چەکداری کوردی و دواتر هێرش بکەنە سەر کەسایەتیەکان و تیرۆری کەسایەتیان بکەن و کەسایەتیان بشکێنن بەشێوەیەک کە ئاماژەیان بە برای س.دەمیرتاش ، نورەدین دەمیرتاش کردووە کە لەگەڵ هێزی گەریلا بووە و بیکەنە مەسەلەیەکی شەخسی پاشان جەخت لەسەر ئاین و مەزهەب دەکەن بە شێوەیەک دەلێن کە هەدەپە تەنیا حزبێکی سیکۆلار نیە کە پێی وایە ئاین و مەزهەب لە سیاسەت جیاببنەوە و نابێ ئاین دەست لە سیاسەت وەرنەدات ، تەنیا ئەوەنیە بەڵکو دەیانەوێ بلێن کە ئەوە پارتێکی دژی مەزهەبیە ئەگەر بێتە پەرلەمانەوە و بەربەستەکە تێپەڕێنێ سیاسەتی بێ ئەخلاقی و بێ مەزهەبی پێش دەخات و دەلێن ئەونە چەپی پێشتر مارکیسیست و سۆسیالیست و بیر و باوەڕی مەزهەبیان نیە ، نەک تەنیا بیر و باوەری مەزهەبیان نیە بەڵکو بیر و باوەڕی مەزهەبی بە شتێکی نەگەتیڤ و خراپ دەزانن ئەگەر دەسەلاتیان هەبێ ئەوە لە ناودەبەن لە راستی دا ئەو بەشەی پڕوپاگەندە زۆر تەئکیدی لەسەر دەکرێتەوە لەبەرئەوەی کە ئاکەپە دەزانێ بەشێکی زۆر لە کۆمەلگە و جەماوەری کوردی بەشێویەکی نەریتی مەزهەبین لەوانەیە مەزهەبەکەیان سیاسی نەبێ بەلام دیانەتەکەیان دیانەتی شەخسی و باوەڕیانە ، جا ئەوانە لە شتی وا دەترسن بۆ ئەوەش ئێستا پارتی دەسەلاتدار و خودی جەنابی ئەرۆدغان زۆر ئەو پروپاگەندەیە دەکات.

سەرۆک کۆمار ئەردۆغان یاسا پێشێل دەکات و پروپاگەندە بۆ ئاکەپە دەکات

نەجیبە قەرەداغی : ئەمە جۆرێک لە پێشێلکاری نیە کە ئەو دەیکات لە کاتێکدا ئەو سەرۆک کۆمارە بۆی نیە بکات و وەک سەرۆک کۆمار دەبێ بێ لایەن بێ ؟

پرۆفسیۆر.دکتۆر عەباس وەلی: نابێ ئەو کارە بکات ، بەپێی یاسای تورکیا دەبێ ئەرۆدغان بێ لایەن بێ ، نابێ لایەنگری لە پارتێکی تایبەت بکات . سەرنج بدە کاتێ عەبدوڵا گوڵ سەرۆک کۆمار بوو ، ئەو خۆی یەکێک لەوانە بوو کە حزبی دەسەلاتداری ئاکەپەی لەگەل ئەرۆدغان ، بولەند ئارینج و لەگەڵ چەند کەسی دیکە دامەزراند بەلام کاتی عەبدولا گول بووە سەرۆک کۆمار بێ لایەن بوو . تەنانەت کاتێ مەسەلەی گەندەلی و بەرتیل هێنایە پێشێ لەگەل پارتەکەی خۆی لەگەل ئەردۆغان ناکۆک بوو کە نابێ ڕێ بە یاسا و عەدالەت بگرێ.

ئاکەپە فاکتۆری ئاین و مەزهەب بەکاردێنێ

نەجیبە قەرەداغی : ئەمە دەکرێ ببێتە فاکتۆرێکی نەگەتیڤ بۆ ئاکەپە ، جەماوەر ئەمە دەخوێننەوە داخۆ ؟

پرۆفسیۆر.دکتۆر عەباس وەلی: فاکتۆرێکی نەگەتیڤ دەبێ لە نێوان بەشێک لە دەنگدەران ، ئەوانەی زۆرتر لە شارە گەورەکانن و ئەوانەی لە چینی ناوینی مۆدێرنن، ئەوانەی زیاتر بایەخ بە بیر و باوەڕ و سیستەمی دیموکرتیک دەدەن ، ئەوانەی کە زیاتر خوێندکار و دەرچووی زانکۆکانن ، ئەوانەی کە زۆر سیکۆلارن ،عەلمانین لە ژیان و سیاسەت دا یان ئەوانەی کە بایەخ بە دیموکراسی رۆژئاوایی دەدەن . بەلام ئەوانەی کە مەزهەبین و لایەنگری ئاکەپەن کاریگەریکی وای نیە چونکە ئەوانەی لایەنگری ئاکەپە زیاتر مەزهەبی سیاسیە بۆ ئەوەش ئەو کارانەی ئەردۆغان دەیکات زۆر کاریگەری لەسەر ئەوانە نیە. ئەوان پێیان وایە کە ئەرۆدغان وەک پالەوانێکی دەسەلاتدار کارەکانی کردووە ،ئەوە کە ئاکەپەی ڕاگرتووە ، کاتێ ئەرۆدغان دەچێتە شارێکی وەک مالاتیا یان کۆنیا ئەو جێگایانەی کە زیاتر مەزهەبین لەوێ کاتێ ئەردۆغان قسە دەکات وەک ئەوان قسە دەکات بۆ بیر و باوەڕی ئەوان قسە دەکات ، چونکە ئەوانیش بیر و باوەڕیان وایە کە ئەو ئازادیە تاکەکەسیانەی لە تورکیا هەیە نەک هەر بە زیادی دەزانن بەڵکو بە زیان و خراپیشی دەزانن . ئەوانیش باوەڕیان وایە کە ژن دەبێ موحەجەبە بێ ، دەبێ لە خوێندن دا کوڕ و کچ جیا بکرێنەوە ، یان  ژن و پیاو پێش زەواج نابێ پەیوەندیان هەبێ ، یان باوەڕیان بەوەیە کە نابێ ئەلکهول بفرۆشرێ یان ئەو جێیەی کە ئەلکهولی لێ دەفرۆشرێ دەبێ نێوانی هەبێ لەگەل مزگەوت ، ئەوانە دەزانن ئەوە هەنگاوی یەکەمە بەپێچەوانەوە ئەوانەی لە چینی ناوینن کاتێ دەبینن کە دەبێ ئەلکهول  لەو سەعاتە بۆ ئەو سەعاتە بفرۆشرێ لە دەرەوەی ئەو سەعاتە نابێ بفرۆشرێ یان ئەو خواردنگانەی کە ئەلکهول دادەنێن لەگەل خواردن نابێ نزیک لە مزگەوت بن. ئەوانەی لە چینی ناوەندین دەترسێن .

نەجیبە قەرەداغی : ئەگەر بە بیرتان بێ ماوەیەک لەمەوبەر ئەردٶغان لەسەروبەندی گفتوگۆکانی سەر دانوسانی تورکیا لە ئەندامێتی لە یەکێتی ئەوروپادا باسی لەوە کرد کە خواردنەوەی نیشتمانی ئێمە ماستاوە ، لە بەرامبەر ئەوەەی کە خواردنەوەی نیشتمانی لە ئەوروپا بیرەیە .

پرۆفسیۆر.دکتۆر عەباس وەلی: من ئەوە دەقیق نازانم کە ئاوایە بەلام من هاورێیەکم هەیە لە سەر کۆمەڵناسی خواردن و خواردنەوە کار دەکات ، ئەو پێی وایە کە خواردنەوەی ئەلکهول لە سەردەمی ئیمپراتۆری عوسمانی زۆر زۆر باو بووە ، ئەوەی ئیستا هەیە لە تورکیا مێژووییەکی هەیە و ئەوە نیە کە خەڵک لێرە لە سالی ١٩٢٤ ەوە دەستیان بە عەرەق خواردنەوە کردبێ پێشتر لە ئیپمپراتۆریەتی عوسمانی باو بووە ، شەرابیان زۆر خواردۆتەوە ، هەر وەک چۆن لە ئێران وا بووە . وە ئەوە وانیە کە سیستەمێکی عیلمانی دامەزرابێ و ئەو دەستیان بە ئەلکهول خواردنەوە کردووە. ئەڵبەتە کە ئەردۆغان وا قسە دەکات بۆ باری سیاسی دەیکات ، هەندێک دەزانن کە پێدەچێ ئەوە دروست نەبێ ، کۆمەلێکیش نازانن کە ئەوە دروستە  یان دروست نیە.

لە کوردستان نەک ناسنامەی ئەتنیکی بەڵکو بەرنامەی دیموکراتی بایەخی زیاترە

نەجیبە قەرەداغی : دکتۆر با بێینە سەر کوردستان وەک جوگرافیا لەوێ ململانێیەکی سەخت هەیە لە نێوان هەدەپە و ئاکەپە ، فاکتەری یەکلاکەرەوە بۆ هەردوولا چی دەبێ لەوێ ؟ ئاکەپە چی دەدات پێش لەوێ ؟

پرۆفسیۆر.دکتۆر عەباس وەلی: بە باوەڕی من لە باکوری کوردستان ئەو خەباتە هەدەپە و ئەوانەی ئاکەپە دەیکەن لە مەیدانی سیاسی دا ناسنامەی ئەتنیکی بایەخی خۆی لە دەستداوە . لەبەرئەوەی کە مەسەلەی دیکەی ئەسلی هاتۆتە پێشەوە لەو خەباتەدا ، بۆچی ؟ چونکە ئەوانەی کە پشتوانی ئاکەپە کوردن ئەوانەی پشتوانی هەدەپەش هەر کوردن ، واتە کوردبوون گرنگی سیاسی نەماوە ، ئەوەی کە بایەخی سیاسی هەیە بەرنامەی دیموکراتی هەدەپەیە و ئەوەی ئاکەپەش بیر و باوەڕە مەزهەبیەکەیانە . بۆ ئەوەش خەباتە سیاسیەکە لە مەیدان و چوارچێوەیەکی دیکەدایە  وەک مەسەلەی چینایەتی ، رەگەزی مەسەلەی ژن و پیاو گرنگیان هەیە ، ئەو ململانێیە لە نێوان هێزێکی سیکۆلاری دیموکراتی کە کوردە بەرامبەر بە هێزێکی مەزهەبی پشتیوانی ئاکەپەن کە ئەوانیش کوردن . بۆ نمونە من و تۆ کوردین ، کێشەی کوردبونمان نیە هەردووک زمانەکەمان کوردیە و دروشمیش لە دژی یەک دەلێینەوە و خۆپیشاندان دەکەین بە دژی یەکتر ئەو گرنگ نیە ، ئەوەی کە مەبەستمە و گرنگە ئەوانە دەیانەوێ لەو چوارچیوەیەدا جیاوازە ، گرنگی ئەو هەلبژاردنە ئەوەیە کە باری ئەتنیکی شکاندووە ، ئەوە زۆر گرنگە . کوردەکان ئێستا لە مەیدانێک دا خەبات دەکەن کە باری ئەتنیکی نەماوە ، ئەوەمان لە بیر بێ کە کورد تازە بەوە گەیشتوون لە هەلبژاردنی پێشوودا لە مەیدانێکدا خەباتیان دەکرد ، پروپاگەندە و قسەیان دەکرد کە چوارچێوەکەی ئەتنیک بوو ، لە ئزمیر ، ئەدەنە ، ئەستەمبول و ئەنکەرە قسەکانیان زۆر نەدەڕۆیشت ، ئەگەر بڕۆشتایە لە نێو کۆمەلێکی چەپ و دیموکراتانێکی کە دەیانەوێ پرسی کورد چارەسەر ببێ ، چونکە هەمیشە لە هەڵبژاردن دا پرسی کورد پرسێکی لاوەکی بووە ، بەڵام کە ئیستا ئەو سنورە شکاوە و ئەو مەیدانە تازەیە کراوەتەوە ، کوردەکان کە ئێستاش ئەو کارە دەکەن لە مەیدانێکی غەیرە ئەتنیکی دا کەمپەینیان دەکەن ، بە بۆچونی من ئەوە پێشکەوتنێکی زۆر گەورەیە ، ئەگەر کوردەکان لەرۆژی حەوتی حوزەیران بتوانن بەربەست تێپەڕ بکەن بە باوەڕی من هەنگاوێکی مێژوویی دەبێ لە باکور و بە تایبەتی لە کوردستانی گەورە  ،  کاریگەری دەبێ.

کۆبانێ زۆر کاریگەری گرنگی لەسەر هەلبژاردن و عەشیرەتەکانی باکور دەبێ

نەجیبە قەرەداغی : ئەوەی لە کۆبانێ ڕووی دا چی کاریگەری دەبێ لەسەر کەشی هەلبژاردن ؟

پرۆفسیۆر.دکتۆر عەباس وەلی: ئەوەی لە کۆبانێ رووی دا لە دوو بابەتەوە کاریگەری هەبووە ، یەکێکیان ئەو بەرخودانەی لەوێ بوو کە دەنگی دایەوە و لە دواییش دا سەرکەوت ، ئەوە زۆر گرنگ بوو نەک تەنیا لە کوردستان لە ناوچەکەدا بەڵکو لە دونیادا گرنگی پەیدا کرد وەلێ زیاتر لە ناوچەکە و کوردستان دا گرنگی هەبوو. یەکێکی تر ئەو کاتە ئەو هەلویستەی جەنابی ئەرۆدغان گرتی نیسبەت بە کۆبانێ و ئەوەی کە حزبەکەی و حکومەتەکەی گرتی لە سەر کۆبانێ ، ئەوەش کاریگەریەکی نەگەتیڤی هەبوو لە کوردستان و بە تایبەتیش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، ئەوەی من خوێندوومەتەوە و لەگەل کۆمەڵێ کارناسان و چاودێرانی سیاسی تورکیا قسەم کردووە بە تایبەتی لە نێوان تورکەکان و کوردەکان دا کاریگەری هەبوو ، کۆمەلێک لە کوردە مسلمانەکان ، موسڵمان مەبەستم ئەوانەی خۆیان بەئیسلامی دەزانن ،جەماعەتێک لەوانە هەر لە بەر مەسەلەی کۆبانێ بوو لە هەلویستی ئەردۆغان پساون ، ئەوە کاریگەری پۆزەتیڤی بۆ کوردەکان هەبوو لەو بابەتەدا. شتێکی تر کە لەوانەیە تا ئێستا ئیشارەیان پێ نەکردووە کە لە سیاسەتی کورد دا زۆر گرنگە مەسەلەی عەشایەرە . ئێستاش عەشیرەت لە کوردستانی تورکیا کاریگەری سیاسی گەورەیان هەیە ، عەشیرەت دوو بەش بوون یان ئەوەتا لە دژی بزوتنەوەی کوردی بوون و لەگەل حکومەت کاریان دەکرد ، یان ئەوانە بوون کەلە دژی نەبوون و بێ دەنگ بوون بەلام هاوکاریشیان نەدەکرد ، ئەگەر هاوکاریشیان بکردایە شتێکی وا نەبوو و بێ دەنگ بوون . ئەو کارەساتەی لە کۆبانێ قەوما و ئەو هەلوێستەی کە ئەرۆدغان گرتی کاریگەری لەسەر عەشیرەتەکانیش کرد بە تایبەتی عەشیرەتەکانی دەوروبەری باتمان ، وان و بەشێک لە عەشیرەتەکانی سێرت ئێستا بڕیاریان دا کە دەنگ نەدەن بە ئاکەپە . ئەونەی کە چوون لێکۆلینەوەی مەیدانیان کردبوو بۆچونیان ئەوە بو کە کۆبانێ کاریگەریەکی زۆر بووە لەوەدا ، ئەوەی لەوێ قەوما کە هێزی تورکیا هاتووە و سنوری گرتووە ئیجازەیان داوە کە چەک ، کەرەسە و تەقەمەنی بۆ داعش بچێ بەڵام نەیانهێشتووە خەڵک بچێ یارمەتی  کۆبانێ بدەن و شەڕ بکەن ، ئەرۆدغانیش هات بە راشکاوی وتی کۆبانێ هیچ نیە . هیچ سیاسەتمەدارێک نابێ لە جێیەکی قەرەباڵغ دا بە ڕەهایی قسە بکات چونکە تۆ نازانی سبەینێ چی دەبێ ، بەلام ئەو هات وتی کۆبانێ دەڕوخێ ، بەلام کۆبانێ نەڕوخا و سیاسەتەکەی ئەویش فەشەلی هێنا . جا ئەوە کاریگەری پۆزەتیڤی هەبوو لەسەر بۆچونی بەشێک لە بۆچونی هێزەکانی عەشیرەتی کورد چونکە دەنگەکانی عەشیرەتەکانی کورد گرنگە لەو بارەیەوە چونکە ئەوە نیە کە یەک کەس بڕیار دەدات یان دوو کەس بڕیار دەدات . ئەگەر هەلوێستی عەشیرەتێک بگۆرێ بە واتای ئەوەیە کە ٤ - ٥ هەزار کەس هەلویستیان دەگۆڕێ. لەو بابەتەوە گرنگ و کاریگەری هەبوو.

دژایەتی هەندێ کەس و لایەن لە بەرامبەر هەدەپە لە باشور سیاسەتێکی دروست نیە و هەڵەیە

نەجیبە قەرەداغی :ئیوە دیارە ئاماژەتان بەو کرد کە دەرباز کردنی بەربەستی %١٠ ی هەلبژاردن کاریگەری لەسەر کوردستانی گەورەش دەبێ ، هەرچەندە کوردانی بەشەکانی تر لە ڕووی یاساییەوە مافی دەنگدانیان نیە بەلام باس لەوە دەکرێ کە لە ڕووی مەعنەویەوە کاریگەری هەیە بەلام لە چوارچیوەی هێزە سیاسیەکانی باشوری کوردستان بەشێک لەوانەی رۆژهەڵات جۆرێک لە دابەش بوون هەیە لە نیوان لایەنگری لە هەدەپە و ئاکەپە ، ئێوە ئەمە بۆچی دەگەڕێننەوە ، ئەگەر بابەتیانە هەلیسەنگێنین ؟ لە داخۆ ئەمە تەندروستە بۆ کورد بەتایبەتی لە باشور ؟

پرۆفسیۆر.دکتۆر عەباس وەلی : ئەوە بۆچونیکی هەڵەیە ، ئەوە تێکەڵە لەگەل چەند کێشە و بابەتی جیاواز لەگەڵ یەکتردا ،بە باوەڕی من ئەو کەسانە یان ئەوهێزانەی ئەو کارە دەکەن بەشێوەیەکی دروست تەماشای گرنگی مێژوویی ئەو هەڵبژاردنە ناکەن ، ئەگەر ئەوانە ئاوا تەماشای بکەن ، بزانن کە هەتا گەر لەگەڵ بزوتنەوەی چەکداری کورد گرفت و کێشەی گەورەیان هەبێ ، هەتا ئەگەر لەگەل هەدەپە و سەرۆکایەتی هەدەپە کێشەی گەورەیان هەبێ ، دەبێ لێرەدا وەک کوردێک بۆی بچن ، چونکە ئەگەر ئەوە سەرکەوێ ئەوە ئاکامی پۆزەتیڤی بۆ هەموویان هەیە. من بە دلنیایەوە لە سەر ئەوە قسە دەکەم ، ئەگەرهەدەپە بەربەستی لەسەدا ١٠ تێپەرێنێ بتوانێ ٦٠-٧٠ نوێنەر بنێرێتە پەرلەمان لە پەرلەمان ببێتە قورساییەک کە حکومەتی تورکیا بزانێ کە بە بێ ئەوان و بێ ئەرێ کردنی ئەوان ناتوانن زۆر کار بکەن یان ببێتە وەزنێک کە لەسەر هەندێ سیاسەت بەرهەلستکەری ئاکەپە بکات و لەگەل جەهەپە یەکبگرن لە پەرلەمان دا لەسەر هەندێ سیاسەت بۆ نمونە لە نوسینی دەستوری بنەڕەتی دا یان بەرهەلستکار لە بەرامبەر سیاسەتی ئاکەپە لە مەسەلەی دادگاکان و پۆلیس و شتی تر ، یان ئەو یاسا ئەمنیەی کە ئاکەپە هێنایە ئاراوە بەرهەڵستکاری بکەن بەهەرحال ئەگەر هەدەپە لەو لەو بەربەستە تێپەڕێ و ئەو هێزەی لە پەرلەمان ببێ ، مسۆگەر کە گرنگ و قورسایی سیاسەتی کوردی باشور لە تورکیادا زیاتر دەبێ چونکە حکومەتی تورکیا ناچار دەبێ بایەخێکی زۆرتری پێ بدات بەشێوەیەکی یەکسانیخوازی نەک وەک ئەو پەیوەندیە نەوتیەی هەیە ، کە پەیوەندیەکی دروست نیە ، تورکەکان کارێکی وا ناکەن ، سودێکی زۆر دەبەن ، نەوتەکە هی کوردەکانە بەلام سودەکەی بۆ تورکەکانە. کاتێ کورد لە هەلبژاردن سەرکەون بایەخێکی زۆری بۆ باشور هەیە . من وای بۆ دەچم هەندێ لەوانەی باشور کە بە نوسین ، گوتار دژایەتی خۆیان بۆ هەدەپە دەردەبڕن دەبێ بزانن کە دژایەتی هەمیشە سنوری هەیە ، شتێکی تاکتیکیە ستراتیژی نیە . هەرگیز لە سیاسەت دا نە دژایەتی رەها هەیە نە پشتیوانی ڕەها هەیە ، ئەوەی لەوێ دانیشتووە لەو تێناگات ئەوەی ئەو مەقالەیە دەنوسێ و ئەو قسە دەکا ئەوە تێناگات و وا دەزانن مخالەفەتیان لەگەل ئەوە موتڵەقە و هەمیشە دەبێ وابێ. لە سیاسەت دا تۆ دژایەتی دەکەی لەبەرامبەر هیزێکی لەسەر دوو بابەت بەلام کاتێ بێتە سەر بابەتێکی تر ئەوە دەبێ بلێی من پشتیوانی لێ دەکەم بەلام ئەوانە درک بەوە ناکەن. بە باوەڕی من ئێمە لە هەلومەرجێکداین کە دەبێ کۆمەک و پشتیوانی مەعنەوی ، تەنانەت پشتیوانی مادی بکرێ. دەبێ لەم کاتی هەلبژاردنەدا ئەوە بکرێ. مومکنە ئەوان کێشەیان هەبێ لەگەل نفوز و سیاسەتی تر لە کوردستانی تورکیادا یان لە ڕۆژئاوادا یان لە شەنگال دا یان لە جێیەکی تر ، بەلام هەلبژاردن شتێکی دیکەیە ، هەر کەس لە سیاسەت دا وا بیر بکاتەوە کە هەم دژایەتی موتلەقە یان هەم پشتیوانی موتلەقە بە باوەڕی من هەلەیەکی گەورە دەکات.

هەدەپە بەربەستی لەسەدا ١٠ تێەپەرێنێ

نەجیبە قەرەداغی : پێشبینیتان بۆ هەشتی حوزەیران چیە کە رۆژێک دوای هەلبژاردنە ، بە لەبەرچاو گرتنی ئەوەی کە لەگەڵ قۆناغی رابردوو گۆڕانکاری هەیە ؟

پرۆفسیۆر.دکتۆر عەباس وەلی : لەڕاستی دا پێشبینی کردن زۆر زەحمەتە یەک هەفتە ماوە و لە سیاسەتیش دا یەک هەفتە زۆر دوور و درێژە ، زۆر کار دەکرێ لەو هەفتەیەدا ، ئەوەندەی من بە دوای میدیای تورکی دا چووم و خوێندومەتەوە ، گوێم داوەتێ و چاوم لێکردووە ، زۆرێک بۆچون و پێشبینیان ئەوەیە کە تێپەڕبونی هەدەپە لە بەربەستی هەلبژاردن ٥٠-٥٠ یە. هەندێ دەلێن خوارترە ، هەندێ دەلێن نەخێر زۆرترە. بەلام زۆرێکیان دەلێن ٥٠-٥٠ یە. من خۆم ئەگەر ئەوەی خوێندمەتەوە بەلاوە بنێین، بڕیارەکە لەسەر ئەوە بدەین کە چیم دیوە ، لەگەل خەڵکی قسەم کردووە و ئەو شتانەی کە خۆم بیستومە و خۆم گوێم لێ بووە ، پێم وایە کە هەدەپە لە ٥٠-٥٠ تێپەڕ بووە . ئەگەری هەیە لە %٥٥ کە  بەربەستی لەسەدا ١٠ ی هەلبژاردن تێپەڕێنێ.  بەلام ئەم هەفتەیە زۆر گرنگە کە ئەو مەسەلانەی قورسایی داوە بە مەسەلەی دیموکراتی ، مەسەلەی ژنان ، مەسەلەی سیاسەتی دەرەوە و ئابوری و ئەو مەسەلانە دەبێ قورسایی لەسەر ئەوە بێ ، نابێ بگەرێنەوە مەسەلەی ئەتنیکی و کوردی گەورە بکەنەوە ، تا ئێستا سیاسەتێکی دروستیان پەیڕەو کردووە و دەبێ لەسەر ئەوە بەردەوام بن، ئەوە یەکەم . دووەمیش نابێ وەلامی ئەو تەحریک و پرۆڤاکاسیۆنانەی ئاکەپە وەلام بدەنەوە کە دۆخەکە تێک دەدات. تا ئیستا ماقول چۆتە پێشەوە لە توند و تیژی و گوشار و شەڕ و هەڵا خۆیان لاداوە و سەربەخۆیی فکری خۆیان پاراستووە کاتێ کە بریار دەدەن و جیبەجێ دەکەن لەسەر شتێکی کە ئەمری واقیع دێتە پێشی دەبێ ئەوە بپارێزن. دەبێ ئاگاییەکی قوڵیان هەبێ لەسەر ئەو پروپاگەندەی حکومەت لەسەر مەزهەب و دیانەت کە هەدەپە هیزێکی دژی مەزهەبە ، دەبێ هەدەپە بە سیاسەتێکی زۆر ڕاسیۆناڵ ، عەقلانی و بە کاریگەر بەربەرەکانی بکات.

نەجیبە قەرەداغی : پرۆفسیۆر عەباسی وەلی مامۆستای زانکۆی بوغازجی لە ئەستەمبول زۆر سوپاس بۆ بەشداریان لە بەرنامەی رۆژانەی رادیۆی دەنگی کوردستان.

پرۆفسیۆر.دکتۆر عەباس وەلی:منیش زۆر سوپاست دەکەم ، منیش هەرواتر.